maviyemiş.com

İkibinli yıllardan bu yana dünyada blueberry adıyla bilinen, Türkiye'nin doğal florasında bulunmayan ve 3 farklı türüne giren 100'ün üzerinde çeşit ile bazı ülkelerde çok sınırlı olarak tarımı yapılan üzümsü meyvelerden maviyemiş Türkiye'nin ve özellikle de Karadeniz halkının gündemine oturmuştur. Vaccinium cinsi içinde yer alan ve kültürü yapılan türler BLUEBERRY, CRANBERRY ve LINGONBERRY’dir. Bitki ve meyve özellikleri, yetiştiricilikleri, değerlendirme şekilleri ve Latince isimleri farklı olan bu meyve türlerinin tamamına yaban mersini demek son derece yanlıştır. Eğer bu meyve türlerinin tamamı hatta bu türlere giren çeşitler yaban mersini olarak tesçil edilir, bu isimle yayılmaya ve tanıtılmaya başlanılırsa büyük bir hata yapılmış olur. Çünkü bu türler birbirine benzememekte olup, tarım şekilleri, botanik özellikleri, bitki habitüsleri, meyve renkleri, yabancı dildeki karşılıkları ve Latince isimleri farklıdır. İkibinli yıllara kadar Türkiye’de tarımı yapılmayan bu türler orman meyveleri veya yaban mersini olarak isimlendirilmiş, Türkçe'mizde cranberry, blueberry, lingonberry, bilberry, whortleberry, huckleberry …. gibi birçok Vaccinium türü aynı karşılığı almıştır. Oysa blueberry yani Vaccinium corymbosum’a hatta cranberry ve lingonberry türlerine yaban mersini demek yanlıştır. İkibinli yıllarda bu türlerden başta blueberry, cranberry ve lingonberry olmak üzere Türkiye’de yetiştiricilik yapılmaya başlanmış veya yetiştirilmek üzere ilk denemelerine başlanmıştır. Dolayısıyla tarımı yapılan Vaccinium cinsi içine giren türler Türkçe olarak da faklı isimlerle tanınmalı ve bu isimlerle yayılmalıdır. Günümüzde blueberry grubu içinde yer alan üzümsü meyvelere artık MAVİYEMİŞ diyoruz. Maviyemişlerin meyve renkleri mavidir, bitki habitüsleri, iklim ve toprak istekleri ile bazı meyve özellikleri türlere göre değiştiği için alt grup olarak YÜKSEK BOYLU MAVİYEMİŞLER (Vaccinium corymbosum L.), ALÇAK BOYLU MAVİYEMİŞLER (Vaccinium angustifolium Ait.) ve TAVŞANGÖZÜ MAVİYEMİŞLERİ (Vaccinium ashei Reade) olarak sınıflandırılmışlardır. Bu sınıflandırma aşağıda detaylı olarak verilmiş olup Vaccinium cinsine giren tüm bitki türlerine yaban mersini demek veya yaban mersini olarak isimlendirmek çok yanlıştır. Öte yandan Akdeniz Bölgesi doğal florasında yer alan, murt veya MURT, hambeles adıyla tanınan meyveye de yaban mersini denilmektedir. Bu meyve Vaccinium cinsine girmez, Latincesi Myrtus communis’dir, Myrtaceae familyasının myrtus cinsine girer. Fundagiller familyasında değildir. Dolayısıyla tesçil işlemlerinde, tarımı hızla yayılmakta olan blueberry’lerin ismi MAVİYEMİŞ olmalı, tesçil edilen çeşide göre yüksek boylu, alçak boylu veya tavşangözü maviyemişi terimi kullanılmalı ve Latincesi verilmelidir. Karadeniz Bölgesinde hızla yayılmakta olan MAVİYEMİŞ (blueberry) bölgenin doğal florasındaki likapalara benzediği için bölge insanının meyveye daha kısa sürede adapte olması bakımından ilk yıllarda likapa gibi, likapa veya ligarbaya benzeyen meyve terimleri kullanılmıştır. Öte yandan likapa farklı bir tür, maviyemiş ise farklı bir türdür, likapanın kültürü yoktur ve Vaccinium myrtillus’a yöresel olarak likapa denilmektedir. Yaban hayatı için değerli olan likapa yerel olarak tüketilmekte veya kurutularak ilaç yapımında kullanılırken MAVİYEMİŞ grubundaki meyve türleri 14 farklı alanda tüketilebilmektedir. Nitekim ikibinli yıllarda hazırladığım kitap veya broşürlerde blueberry olarak yayılmaya devam eden türe MAVİYEMİŞ isminin verilmesi gerektiği detaylarıyla açıklanmıştır. Vaccinium cinsi içinde yer alan ikinci tür olan CRANBERRY ise henüz ülkemizde deneneme aşamasındadır. Latincesi ise Vaccinium macrocarpon Ait.’dir. Dolayısıyla bu üzümsü meyve TURNAYEMİŞİ adını almıştır. Çünkü bataklıklarda yabani olarak yetişen turnayemişi çiçekleri turna kuşunun boyun, gaga ve baş kısmına çok benzemekte ve bu kuşlar bu meyveyi çok severek tütmektedir. TURNAYEMİŞİ sürünücü bir bitkidir. Yüzey örtücüdür, çok yıllıktır, kollarla yayılır, kısa sürgünler üzerinde meyve verir. Meyvesi taze tüketilirse çok acı olduğu görülür, taze tüketimi pek tercih edilmez, sanayiye uygundur, meyve suyuna işlenir veya parçalanarak, kurutulduktan sonra tatlandırılarak kuru üzüm gibi satışı yapılır. Rengi kırmızıdır. Yaban mersini olarak isimlendirilemez. Bu yanlış olur. Maviyemişlerle ilgisi yoktur, sadece aynı cins içinde yer alırlar ancak tüm özellikleri farklıdır. Maviyemişte olduğu gibi turnayemişi ile ilgili çalışmalarımızda artık Türkçe isim bu şekilde geçmektedir. Yazılan kitaplarda, makalelerde ve açıklamalarda CRANBERRY=TURNAYEMİŞİ olarak verilmektedir. Cranberry yani turnayemişine de yaban mersini demek yanlıştır. Çok basit bir örnek verecek olursak, gözlere iyi gelen maviyemiş yani blueberry meyvesini arayan insanlar yabanmersini diye arama yaptıklarında aktarlardan kırmızı renkli, kuru ve şekerlendirilmiş (tatlandırılmış) cranberry yani turnayemişi satın alarak yemektedirler. Turnayemişi yani cranberry şekerlendirilmiş olduğu için kan şekerini yükseltir, şeker hastalarına da yarayan maviyemiş yerine yanlışlıkla tüketildiğinde göz ve şekerden kaynaklanan rahatsızlıkları artırır. İşte büyük yanlışlık, şekere iyi gelen yani şekeri düşüren maviyemiştir, turnayemişi ise tam tersi etki yapar. Dolayısıyla elma ile armudu ayırmak gerekmektedir.. Bu yüzden blueberry’lere MAVİYEMİŞ, cranberry’lere ise TURNAYEMİŞİ denilmiştir. Vacciniumlar içinde ekonomik önemi olan ve kültürü yapılan üçüncü tür ise Türkiye’de de yabani formları bulunan LINGONBERRY (Vaccinium vitis-idea L.) dir. Bu üzümsü meyvenin bitki habitüsü diğer iki türden farklıdır, meyveleri kırmızı renkli olmasına rağmen turnayemişine göre daha tatlıdır ve taze olarak tüketilebilir. Toprak altı organlar olan Rizomlarla yayılır. Bu meyve türüne de KEKREYEMİŞ dedik. Çünkü kekremsi bir tada sahiptir. Dolayısıyla Türkçe sözlük karşılığı yaban mersini olarak geçen bu türler tamamen birbirinden farklıdır ve farklı isimlerle tanınmaları, yayılmaları ve belgelerde geçmeleri gerekir. Bu arada, ithalatihracatlardaki poz numaraları da yeniden düzenlenmelidir. Çünkü yurt dışından “Blueberry jam” yani maviyemiş reçeli ithal eden firma bunu “mavi kızılcık reçeli” diye gümrükten geçirmiştir. Kızılcık ile maviyemişin birbirine benzer hiçbir tarafı yoktur. Yanlışlık diğer yanlışlıklara neden olmaktadır. Bu yüzden isim kargaşasına son verilmeli, gümrük poz numaraları da gözden geçirilerek yenilenmelidir. Bu durum, gerek fidan, gerek ikincil ürünler gerekse tarımsal faaliyetler açısından son derec önemlidir. Sonuç olarak, blueberry, cranberry, lingonberry, hatta bilberry, Caucasian whortleberry v.s. gibi birçok Vaccinium türüne yaban mersini denilmesi yanlışlığının düzeltilmesi gerekmektedir. Türkiye’de yabani olarak yayılan V. arctostaphlos ve V. myrtillus yerel halk tarafından onlarca farklı isimle anılmaktadır. Örneğin Bilberry olarak dünyada tanınan tür Vaccinium myrtillus olup yer altından yayılır, kısa sürgünlerde tek tek meyve oluşturur, yayla kuşağında yetişir ve Türkiye’de genelde yer likapası olarak bilinir. Caucasian whortleberry (Vaccinium arctostaphylos) olarak bilinen tür ise genelde Karadeniz Bölgesinin doğu kesimindeki yüksek ormanlık alanlarda doğal olarak yayılmakta ve çalı formunda olup dal likapası v.s. gibi birçok isimle anılmaktadır. Bu yüzden Vaccinium’larda yeni bir Türkçe isimlendirme ve tanımlamaya ihtiyaç vardır. Sonuç olarak dünyada kültürü yapılan blueberry’lere yukarıdaki gibi MAVİYEMİŞ (Yüksek boylu maviyemiş-Vaccinium corymbosum L.; alçak boylu maviyemiş-Vaccinium angfustifolium Ait. ve Tavşangözü maviyemiş-Vaccinium ashei Reade) denilmesi; cranberry’lere TURNAYEMİŞİ denilmesi, lingonberry’lere de KEKREYEMİŞ denilmesi için gereğinin yapılması gerkemektedir.

Vacciniumlar‘ın Botanik Olarak Sınıflandırılması
Alem : Bitkiler alemi - Bölüm : Magnoliophyta - Takım : Ericales - Familya : Ericaceae - Alt Familya : Vacciniaceae - Cins : Vaccinium
Alt cins:1- Oxycoccus: Vaccinium macrocarpon Ait. (Turnayemişi)
2-Cyanococcus: (Maviyemişler)
a-Vaccinium corymbosum L.(Yüksek boylu maviyemiş)
b-Vaccinium ashei Reade (Tavşangözü maviyemişi)
c-Vaccinium angustifolium Ait. (Alçak boylu maviyemiş)
3-Myrtillus: Vaccinium myrtillus L. (Çoban üzümü)
4-Hemimyrtillus: Vaccinium arctostaphylos L. (Çay üzümü)
5-Vitis idaea: Vaccinium vitis-idaea L. (Kekreyemiş)
Yukarıda verilen Vaccinium türlerinden TURNAYEMİŞİ, YÜKSEK BOYLU MAVİYEMİŞ, ALÇAK BOYLU MAVİYEMİŞ, TAVŞAN GÖZÜ MAVİYEMİŞİ ile KEKREYEMİŞ türlerine giren 100’ün üzerinde çeşit ile Amerika ve Kanada başta olmak üzere dünyanın farklı ülkelerinde ticari olarak modern teknikler altında üretim yapılmaktadır. ÇOBAN ÜZÜMÜ Karadeniz Bölgesi Yaylalarında kendiliğinden yetişirken ÇAY ÜZÜMÜ de Karadeniz Bölgesindeki ormanlık alanlarda kendiliğinden yetişmekte ve yerel halk tarafından toplanarak farklı şekillerde değerlendirilmektedir. Bu son iki türün kültüre alınmış çeşidi olmadığı gibi kapama bahçe şeklinde yetiştiricilikleri de yapılmamaktadır. Nitekim, Vaccinium myrtillus yetişen doğal alanlardan toplanarak değerlendirildiği çok farklı ülkeler de vardır. Öte yandan, Vaccinium vitis-idea türünün Kaçkar Dağlarında, Vaccinium uliginosum türünün ise yine Doğu Karadeniz’de doğal olarak bulunduğu ifade edilmektedir. Kültürü yapılan Vaccinium türleri ikibinli yıllarda Türkiye’ye getirilmiştir.

YÜKSEK ÇALI BOYLU MAVİYEMİŞ (Highbush blueberry-Vaccinium corymbosum L.)
TURNAYEMİŞİ (Cranberry, Vaccinium macrocarpon Ait.)
KEKREYEMİŞ (Lingonberry, Vaccinium vitis-idea L.)
ÇAY ÜZÜMÜ (Caucasian whortleberry-Vaccinium arctostaphylos L.)
ÇOBAN ÜZÜMÜ (Bilberry-Vaccinium myrtillus L.)